U poslednje tri turbulentne decenije toliko se toga dogodilo u našem društvu da se značenje pojma patriotizam, samo po sebi nametnulo kao provokativno pitanje. Galerija Matice srpske izložbom “Za ljubav otadžbine - patriotizam u srpskoj kulturi 18. veka” ukazuje na korene danas zanemarene i često pogrešno shvaćene reči. Prepuna velika sala na otvaranju, “gde ni igla nije imala gde da padne”, uprkos ledenim danima nedvosmisleno govori o aktuelnosti teme... 

Patriotizam je, kako ističe autor izložbe mr Vladimir Simić relativno nov pojam, iskovan tokom 18. veka, a zatim vrlo brzo prihvaćen u terminologiji ranih nacionalizama 19. veka. U to vreme stekao je i političku konotaciju. 

- Shvatanje ljubavi prema otadžbini se vremenom menjalo o čemu svedoči i oko 100 izloženih predmeta u Galeriji Matice - objašnjava kustos Snežana Mišić. 

NACIJA I DRŽAVA 
Kovanica patriotizam, izvedena iz reči patria - otadžbina. Izložba pokazuje da je patriotizam višeslojni pojam koji je svoja specifična značenja izvlačio iz konteksta istorijskog razdoblja i okolnosti. Ovaj pojam odnosio se i na zemlju predaka, ali i simboličan prostor, prvobitnu otadžbinu - raj. Srbi se posle Velike seobe nalaze u katoličkom carstvu, ali zahvaljujući nekoj vrsti ugovora sa vladarom, dobili su privilegije koje im garantuju verska i kulturna prava. Glavna komponenta tog odnosa bila je - lojalnost. Privilegije je trebalo očuvati. Danas je to lojalnost naciji i državi u kojoj živimo. 
U prvoj sali smestili su se austrougarski carevi i kraljevi, a njome dominira reprezentativni portret Marije Terezije, vlasništvo Vojnog muzeja iz Beograda - prvi put pred publikom. Kakve to veze ima sa patriotizmom, pita se jedna posetiteljka? 

Specifičan politički položaj srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji nakon Velike seobe 1690. zasnivao se na privilegijama koje je odobrio car Leopold Prvi, izuzevši ih iz svih državnih zakona Ugarske. Dakle, patriotizam je tada značio - lojalnost “milostivom vladaru”, jer carska je milost imala veliki značaj za srpski etnos. Leopoldovi naslednici, pa i Marija Terezija potvrđuju povlastice koje je on dao Srbima, pa se oni slave u pesmama. Patrijarh Arsenije je Mariji Tereziji, kao čestitku kad je krunisana za ugarsku kraljicu, napisao pesmu. U njoj je “carica mogla da ponese krunu od Nemanje ostavljenu”. 

U doba baroka patriotizam u sebi sadrži religiozni segment, otuda se na izložbi nalaze freske i ikone tog perioda, poput barokne ikone cara Dušana. Važnu ulogu dobijaju svetitelji “svetorodne vladarske loze Nemanjića”. 

Nakon kulta vladara i dinastičkog patriotizma, koji je potvrđen srpskim učešćem u ratovima protiv Francuza, Prusa i Turaka na strani cara - budi se građanski patriotizam. Poslednjih godina 18. veka Josif Drugi uvodi reforme i ublažava razlike među konfesijama. U takvim okolnostima patriotizam je istican kao osnovni pokretač pojedinca koji deluje u javnoj sferi, dok je vodilja patriota-reformatora bila ideja opšte koristi. 


Nacionalizam 19. veka bio je duhovno čedo prosvetiteljstva. U borbi za zakon i slobodu izložba prepoznaje i konstitucionalni patriotizam. Taj period, između ostalog simboliše i potret Save Tekelije, koji se zalagao da carevom voljom privilegije date Srbima budu konačno ozakonjene, da više ne zavise od dobre volje vladara. 
- U vreme kad nije postojala nacionalna država, kad ni nacije nisu bile definisane kao u 19. veku, patriotizam je bio nešto sasvim drugo od onog što danas podrazumevamo pod tim pojmom - ističe Vladimir Simić. 

Patriotizam je danas u Srbiji u najvećoj meri sveden na jednu dimenziju koja je, kako kaže Simić, dobila po malo “agresivni karakter”. On može da se iskaže na bojnom polju - ali, upozorava autor izložbe, patriotizam je pre svega kulturološki pojam. I državne - političke i ekonomske reforme su patriotizam. I čišćenje snega je jedan banalni primer patriotizma. Ali, ovaj pojam pre svega podrazumeva - davanje! 

VIZUELNI SIMBOLI 

Patriotizam je kao sloboda, kao ljubav - apstraktan pojam. Nije bilo jednostavno preslikati ga u materijalnu formu, što je bio zadatak izložbe. Analizirajući komponente koje čine taj konglomerat ideja, misli i osećanja došlo se do vizuelnih simbola koji čine izložbu. Istovremeno kroz sve te eksponate provlači se osnovna ideja patriotizma: lojalnost ili vernost nekome ili nečemu. Otuda je izložba podeljena na nekoliko delova: dinastički patriotizam, reformski u vreme prosvetiteljstva, verski...